چرا جنگنده فرانسوی رافال نتوانست در بازارهای جهانی به موفقیت دست پیدا کند

جنگنده فرانسوی Dassault Rafale یکی از سه جنگنده در حال تولید در اروپا و تنها جنگنده در حال تولید فرانسه می باشد. این هواپیما به عنوان جایگزینی برای مدل قدیمی تر میراژ 2000 ساخته شد. رافال برای اولین بار در سال 1986 به پرواز درآمد و از سال 2001 وارد خدمت شد.

جنگنده فرانسوی رافال

این هواپیما نسل +4 در دسته هواپیماهای متوسط-سبک قرار میگیرد. اگرچه این هواپیما برگرفته از برنامه مشترک آلمان، بریتانیا و ایتالیا یعنی Eurofighter می باشد، اما Rafale تفاوت های مهمی نیز با آن دارد از جمله استفاده از موتورهای خیلی ضعیف تر Snecma M88 که سبب شد تا این جنگنده در مقایسه با Eurofighter بسیار کم سرعت تر باشد، مانورپذیری کمتری داشته باشد و حداکثر ارتفاع پروازی آن 5000 متر کمتر باشد، اما در عوض به دلیل مصرف سوخت کمتر برد عملیاتی بالاتری دارد.

از لحاظ سنگینی، جنگنده فرانسوی در گستره هواپیماهایی همچون F-18C Hornet آمریکایی قرار می گیرد و حتی قبل از آماده شدن موتور M88، از موتورهای F 404 هورنت برای آزمایشات اولیه استفاده می شد. اولویت اصلی در طراحی این جنگنده هزینه عملیاتی پایین و توانایی انجام عملیات های مختلف بود. به همین خاطر یک هواپیمایی تخصصی حملات هوا به هوا، یا هوا به زمین به حساب نمی آید و نسبت به طراحی های سنگین تر مخصوص این حوزه ها توانایی کمتری دارد.

علیرغم اندازه کوچک و محدودیت های تکنولوژیک آن، مخصوصا در مقایسه با هواپیماهای پیشرفته تر موجود همچون F-35A که نه تنها یک نسل پیشرفته تر از رافال است بلکه خیلی ارزانتر نیز هست، رافال یکی از گران ترین جنگنده های بازار جهانی به حساب می آید و قیمت هر فروند آن 260-240 میلیون دلار است.

دلایلی نیز برای این قیمت بالا وجود دارد. دلایل کلی عبارت اند از قدرت خرید پایین اقتصاد فرانسه، ضعف بخش دفاعی این کشور، و تولید در مقیاس کمتر آن در مقایسه با جنگنده های رقیب همچون F-18، MiG-29 یا F-35 که سبب شده است نتواند از مزایای اقتصادی لازم بهره مند شود و همین نیز به عملکرد ضعیف این پلتفرم در بازارهای جهانی دامن زده است.

یک مانع دیگر در مسیر موفقیت رافال این است که قیمت بالا را با یک ایرفریم سبک و نقش غیر تخصصی ترکیب کرده است. کشورهایی که به دنبال یک هواپیمای پیشرفته هستند، بیشتر به سمت گزینه های سنگین تر و تواناتری همچون F-15 و یا Su-35 گرایش پیدا می کنند، در حالی که برای آنهایی که به دنبال یک هواپیمای ارزان سبک یا متوسط هستند جنگنده هایی همچون F-16V، F-18E و MiG-35 به صرفه تر است.

رافال بیشتر پیشنهادات برون مرزی خود را از دست داده است از کره جنوبی و سنگاپور که F-15  قدرتمند را انتخاب کردند گرفته تا مصر که سفارش دوم رافال را لغو کرد و به جای آن Su-35 را خریداری کرد. برزیل، عمان، مراکش، امارات متحده عربی و کویت نیز دیگر طراحی های سبک یا متوسط غربی همچون F-16 و F-18 را به این هواپیما ترجیه داده اند. شکست فروش این جنگنده به مراکش سبب شد تا وزیر دفاع فرانسه Herve Morin  دلیل آن را پیشرفته بودن بالای هواپیما و هزینه آن اعلام کند، در حالی که تصمیم مراکش برای خرید F-16V که در مواردی پیشرفته تر و از لحاظ اقتصادی به صرفه تر از رافال بود، خلاف این گزاره را ثابت کرد.

گفته می شود لیبی نیز که تا قبل از شروع جنگ داخلی در سال 2011 خرید این هواپیما را بررسی کرده بود، تصمیم گرفته بود به جای این جنگنده Su-30 را سفارش دهد، که به صرفه تر، سنگین تر و تواناتر بود.

جنگنده روسی سوخو 35

برجسته ترین شکست فرانسه در صادرات رافال در سال 2018 رخ داد. هنگامی که آنها به بلژیک پیشنهاد دادند که اگر رافال را به جای Eurofighter و یا F-35A انتخاب کنند، 20 میلیارد یورو در این کشور سرمایه گذاری خواهند کرد. سازنده رافال Dassault Aviation  نیز قول داد که در صورت خرید این جنگنده منافع اقتصادی ناشی از آن سبب بازگشت 100 درصدی هزینه خرید آن در طول 20 سال و ایجاد 5000 شغل رده بالا خواهد شد.

این پیشنهاد خیلی با رویه عادی متفاوت بود و نشان از استیصال فرانسه از رقابت پذیر نبودن جنگنده خود بود. هیچ تامین کننده دیگری حتی شرایطی با منافع اقتصادی نزدیک به پیشنهاد فرانسه را نیز ارائه نمی داد و همین باعث شد که انتظار عمومی پیروزی رافال با وجود عملکرد ضعیف تر آن باشد.

وقتی F-35A انتخاب شد، فرانسه به سختی شکست خورد. رسانه های فرانسوی به شکل گسترده ای بلژیک را به سبب عدم همبستگی با یک قدرت اروپایی همسایه مورد سرزنش قرار دادند و مقامات فرانسوی نیز ناامیدی شدید خود را از این انتخاب ابراز کردند. انتظار میرفت تا انتخاب بلژیک به جای یک ارزیابی بی طرفانه برای انتخاب بهترین جنگنده،تحت تاثیر منافع اقتصادی و سیاسی قرار گیرد و مشخصا F-35A از لحاظ توانایی و صرفه اقتصادی جنگنده بهتری بود.

نه تنها فرانسه نتوانست سفارشات زیادی برای جنگنده خود دریافت کند، بلکه سه کشوری که این جنگنده را سفارش داده بودند نیز دیگر تمایلی به سفارش تعداد بیشتر نشان ندادند.

به عنوان مثال مصر اندکی پس از سقوط دولت محمد مرسی با کودتا، تعداد 24 فروند جنگنده را سفارش داد. مشخصا دلیل مصر از این خرید تلاش برای به رسمیت شناخته شدن دولت نظامی جدید در قاهره توسط اروپا بود و اگرچه فرانسه امیدوار بود که مصر حداقل 12 فروند جنگنده رافال دیگر را خریداری کند، اما از آن زمان تاکنون ارتش مصر هیچگونه تمایلی برای خرید این جنگنده گران قیمت اما متوسط نشان نداده است.

به جای آن برای تامین نیاز خود به یک جنگنده سنگین، Su-35 را در نظر دارد و گفته می شود که MiG-35، J-10C  و JF-17 Block III را به عنوان جنگنده سبک در نظر دارد که از میان آنهاJ-10 بسیار پیشرفته تر از بقیه است.

نسخه Qatar Advanced جنگنده F-15

قطر نیز که دومین کشوری بود که رافال را دریافت کرد، سفارش جدیدی انجام نداده است و به جای آن مبلغ زیادی را روی خرید F-15QA – گرانترین و پیشرفته ترین نسخه F-15 که همچنان تولید می شود- سرمایه گذاری کرده است. توانایی های F-15 فراتر از رافال است  و اگر تفاوت عملکرد را در نظر بگیرید، دیگر حتی تفاوت قیمت در نسخه QA آنچنان چشمگیر تلقی نخواهد شد.

قطر هم اکنون خرید تعداد بیشتری جنگنده F-15 را در نظر دارد و حتی گفته می شد که به Su-35 نیز تمایل داشت (که البته پس از تهدید آمریکا به تحریم از خرید جنگنده روسی منصرف شد)، اما دیگر هیچ تمایلی به رافال نشان نداده است.

جنگنده رافال نیروی هوایی هند

سومین خریدار خارجی رافال هند بود که این کشور نیز پس از اتهامات فساد گسترده ای که متوجه این قرارداد شد، تعداد سفارش خود را از 126 هواپیما به فقط 36 فروند کاهش داد. هند پس از آن دیگر تمایلی به خرید تعداد بیشتری از این هواپیما نشان نداده است ولی سفارشات متعددی برای هواپیماهای روسی سنگین تر ثبت کرده است.

هند هم اکنون در حال بحث و بررسی این موضوع است و همچنین تمایل زیادی دارد تا پس از به بلوغ رسیدن جنگنده نسل ++4  میگ 35 و جنگنده نسل 5 سوخو 57 آنها را خریداری کند. رافال کم سرعت ترین جنگنده نیروی هوایی هند است و حداکثر ارتفاع پروازی کم این هواپیما به طور جدی کاربردش برای عملیات های مناطق مرزی کوهستانی را محدود کرده است.

این مسئله در کنار قیمت بالا و پیشنهاد شدن هواپیمای جدیدتر و به صرفه تر روسیه و همچنین افزایش روزافزون تکیه بر فناوری های داخلی در بخش دفاعی احتمال سفارشات بیشتر برای رافال را به شدت کاهش داده است.

عامل دیگری که سبب کاهش فروش رافال شده است، نفوذ سیاسی محدود فرانسه می باشد. همانطور که مشاهده می کنید تمامی خرید های انجام شده به خاطر انگیزه های قوی سیاسی بوده اند و جنگنده فرانسوی به دلیل نفوذ سیاسی بالای بریتانیا و آمریکا بر روی مشتریان بالقوه اکثرا در بازار فروش با شکست مواجه شده است.

اگرچه به جرات می توان گفت که جنگنده F-15 بسیار بهتر از رافال است، اما تصمیم سنگاپور و کره جنوبی برای خرید این جنگنده به جای رافال عمدتا متاثر از روابط نزدیک آنها با آمریکا تعبیر شده است. تایوان که از مشتریان اصلی نسل قبلی هواپیمای فرانسوی یعنی Mirage 2000 بود حتی خرید هیچ جنگنده غیر آمریکایی را در نظر نگرفت و خرید F-16V توسط این کشور به عنوان یک تصمیم کاملا سیاسی در ازای دریافت حمایت آمریکا تلقی شد.

گفته می شود که کیفیت ساخت پایین جت های میراژ که نرخ بالای سقوط و ایجاد ترک در ایرفریم در مقایسه با جنگنده های داخلی یا آمریکایی را داشتند نیز در این تصمیم تاثیرگذار بوده است.

در منطقه خلیج فارس نیز که تمامی فروش خارجی Eurofighter به جز فروش به اتریش، مربوط به آن است از نفوذ بریتانیا و ارتباطات تنگاتنگ دفاعی با کویت، عمان، قطر و عربستان سعودی به عنوان عامل اصلی برای تحت فشار قرار دادن این کشورها برای خرید Eurofighter به جای رافال نام برده می شود. همه اینها در کنار عملکرد نه چندان خوب رافال سبب شد تا فرصت زیادی برای ورود رافال به بازار جهانی باقی نماند.

عواملی سبب شده است که علیرغم تلاش شدید فرانسه، گزارشات رشوه و دست های پشت پرده، و مشروط کردن حمایت سیاسی به خرید، رافال کماکان یک جنگنده دوست داشتنی در بازارهای جهانی نباشد. به نظر می رسد که بخش دفاعی کوچک و ناکارآمد فرانسه دیگر توان بیشتری برای تولید جنگنده ندارد.

خطوط ساخت کوچک سبب شده اند فرانسه قادر به تولید سریع یا کارآمد این جنگنده نباشد و بودجه بخش تحقیق و توسعه فرانسه نیز در رقابت با تولید کننده های برتری همچون آمریکا و چین در حال آب رفتن است. این واقعیت که این هواپیما نه سبک و ارزان و نه گران و همه چیز تمام است بیش از پیش مانع صادرات موفق آن شده است.

در نهایت به نظر می رسد که این هواپیما آخرین جنگنده کاملا فرانسوی باشد و انتظار می رود که نسل های آینده مشترکا با کشورهای اروپایی ساخته شود زیرا با توجه به محدودیت های بخش دفاعی فرانسه آنها دیگر بودجه لازم برای توسعه یک هواپیمای پیشرفته تر را ندارند. مشخص نیست که آیا قراردادهای صادراتی دیگر نیز امضا خواهند شد یا خیر اما در حال حاضر فقط تعداد محدودی کشور هستند که به رافال تمایل نشان داده اند.